BOEK: JOEGOSLAVIË

Als regionaal geograaf moest je tijdens je studie een presentatie geven over een regionale monografie naar keuze. Ik heb daartoe Joegoslavië van De Rijk gelezen, een standaardwerk uit 1980. Je moest bezien in hoeverre het werk voldeed aan de eisen van een waarachtige monografie of sociografie. Ik heb mijn presentatie nooit gehouden. Ik zag er te zeer tegenop, niet in het minst omdat ik op het moment suprême het boek nog niet voor de helft had gelezen. Later heb ik het wel uitgelezen. Het motto van het boek luidt: 'Si conden bi malcander niet comen.' Het gaat bij 'si' niet om de twee conincskinderen, maar om de landen die met zijn allen Joegoslavië vormden. En de reden dat 'si niet bi malcander comen conden' was niet omdat het water 'veel to diep' was. Het lag ingewikkelder.

Hoe ingewikkeld? Zo ingewikkeld dat Joegoslavië inmiddels in meer afzonderlijke landen uiteengevallen is dan er bij haar ontstaan zijn samengevoegd. Yael Vinckx - NRC-correspondent Joegoslavië van 1999 tot 2003 - brengt in Joegoslavië achter de schermen - afscheid van een land op even inzichtelijke als persoonlijke wijze het ingewikkelde proces in kaart dat tot het uiteenvallen van Joegoslavië leidt. De afscheidingen van Slovenië en Kroatië waren toen allang een feit, andere afscheidingen zouden volgen, ofwel tijdens haar verblijf aldaar of daarna. Zelfs Kosovo is inmiddels een zelfstandige staat, wat Vinckx voor onmogelijk had gehouden. Ach ja, zelfbeschikking voor elk volk, democratie, verkiezingen, mensenrechten, markteconomie... de internationale gemeenschap douwt het je ruw door de strot als maispap in een trechtergans.

In het boek verhaalt Vinckx over hoe de oorlog leidt tot scheuringen binnen vriendengroepen. Als ze in Macedonië woont valt binnen een week na het begin van de oorlog de vaste multi-etnische bezoekersgroep van het stamcafé uiteen. Vinckx kan geen antwoord geven op de vraag hoe dit in godsnaam mogelijk is. Zij beschrijft wel mooi hoe het proces in zijn werk gaat. Van het ene moment is alles zwart of wit, elke grijstint of nuance ontbreekt. If you aren't with us, you're against us.

Dat het snel kan gaan als het balletje van etnische strijd eenmaal gaat rollen, merkte ik toen ik in 1997 werkte in een aluminiumfabriek in Utrecht (ja, ook ik heb mijn arbeidersverleden). Ik werkte daar samen met een man uit Macedonië. Het werk bestond uit het op maat zagen van aluminium buizen, een vrij link maar toch best relaxed karweitje. Er werkten in de fabriek veel Joegoslaven die vanaf de jaren zeventig naar Nederland waren gekomen als gastarbeider.

In het jaar dat ik er werkte werd Milosevic president van wat er nog over was van Joegoslavië, de Kosovo-crisis moest nog beginnen. De Macedoniër vertelde dat de oorlog in Joegoslavië dunnetjes werd overgedaan in de fabriek. De gastarbeiders die hier als Joegoslaven waren gekomen waren nu ineens Bosniër, Serviër, Kroaat, Macedoniër. De afzonderlijke groepen trokken naar elkaar toe en over en weer werd er stevig op los geïntimideerd. Overal in de fabriekshallen kwam je graffiti tegen waarvan mijn Macedoniër precies kon vertellen wat van wie was en wat het betekende. De fabriek was sowieso een levensgevaarlijk oorlogsterrein, met gloeiendhete smelterijen, allerhande elektrische zagen en boren, metalen pijpen in alle vormen en maten. Of er ooit echt is gevochten weet ik niet. Maar het had zo maar gekund.

De internationale gemeenschap heeft in de Joegoslavische crisis niet bepaald een rol gespeeld waar men met trots op kan terugkijken. Zo heeft die internationale gemeenschap - lees: de VS - de volgende nogal vuile truc uitgehaald. Een probleem was dat de oorlog in Joegoslavië nogal onoverzichtelijk was. Het was nauwelijks meer uit te leggen wie wie bestreed en waarom. De Amerikanen huurden daarop een gerenommeerd reclamebureau in voor advies. Hun advies was: maak duidelijk wie de good guy is en wie de bad guy. De Serviërs kregen de rol van slechterik toebedeeld, terwijl bijvoorbeeld de Kroaten daar ook best voor in aanmerking hadden kunnen komen. Maar ja, dat zijn nette katholieken. Uiteindelijk is er door onze westerse vrienden zelfs een fake concentratiekampverhaal de media (= de wereld) in geholpen om een excuus te hebben om Servië plat te bombarderen.

Wat het boek van Vinckx ook leert is dat als je maar écht graag wil, het altijd mogelijk is een conflict tussen groepen aan te zwengelen. Een burenruzie afficheren tot een moedwillige etnische afrekening en dat tot in het oneindige herhalen, de geschiedenis vervalsen, feiten manipuleren, je onwelgevallige feiten verdoezelen, kortom: desinformatie, grote woorden en herhaling. Deze methode werkt altijd en overal om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten. En ja, dan bedoel ik ook in Nederland.

Het mag cynisch klinken, maar volgens mij is dit gedrag helaas heel erg menselijk, zoals het ook heel menselijk is om als mens van die heel menselijke eigenschappen misbruik te maken. Ik voer de Stanford Prison experiments aan als bewijs. Ook gij, Brutus!